🖋️ مهدی عبادی

یکی از مهم ترین تمهیدات دین اسلام در راستای دور اندیشی و تامین آینده مسلمین و فرزندان ایشان پایه ریزی سنت حسنه وقف است،چنان که وقتی به قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و سنت عملی ایشان رجوع می کنیم، اهمیت دو چندان این سنت زیبا را در می یابیم. گر چه در قرآن کریم آیه ای به صراحت دال بر وقف وجود ندارد اما از آیات متعددی می توان وقف را به عنوان یکی از مصادیق بارز اعمال صالحه یا باقیات صالحات یا…. معرفی نمود.
از جمله «المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر أملا»(کهف/ ۴۶)
[مال و فرزندان آرایش زندگانی جهان اند ولکن، اعمال صالح که تا قیامت باقی است، نزد پرودگار بسی بهتر و عاقبت آن نیکوتر است.]
در آیه ی مذکور، باقیات صالحات می تواند شامل: نماز، تهجد، ذکر خدا و صدقات جاری هم چون بنای مساجد، مدارس و موقوفات و خیرات در راه خدا باشد
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت مکرم ایشان نیز در زمان حیات گهربار خویش نه تنها در پی احسان و نیکی به اطرافیان و مسلمانان بودند بلکه به جهت آینده نگری و تامین منافع و مصالح مسلمین به طور عملی به دیگران سنت نیکوی وقف را آموزش می دادند.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)فرمود: «إذا مَات ابنُ آدمَ انقطعَ عملُه إلّا من ثلاثٍ: صدقهٍ جاریهٍ أو علمٍ ینتفع به أو ولدٍ صالحٍ یدعو لَه »؛ چون آدمیزاد بمیرد، عملش منقطع می‌شود مگر از سه نظر: صدقه‌ای مورد استفاده یا دانشی سودمند یا فرزندی صالح که برایش دعا یاعمل خیر کند.
اگر این سنت جمیل مورد تبلیغ وترویج قرار گرفته و همگان به آن هدایت و تشویق شوند، نه تنها آثار مثبت و ماندگار دنیوی بلکه ثمرات اخروی فراوانی نصیب واقف خواهد شد.
به جرأت می توان گفت،وقف یکی از برترین و بادوامترین مظاهر احسان و نیکوکاری به مردم و خدمت به همنوعان و کمک به مصالح جامعه و تنظیم امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است.
در طول تاریخ اسلام در دوره های مختلف حاکمیت خلفا و شاهان، وقف دستخوش فراز و نشیب هایی شده است.
در ایران نیز، وقف سنتی بسیار کهن دارد که به رغم تحولات مختلف تا به امروز تداوم یافته است.
در دوره صفویه، وقف رونق فراوانی یافت به طوری که حتی خود شاهان صوفی نیز، در زمره واقفان بزرگ قرار گرفتند و بسیاری از املاک، وقف بقاع متبرکه شیعه، بالاخص؛ آستان علی بن موسی الرضا (ع) گردید.
از زمانی که حاکمیت به دست نظام جمهوری اسلامی افتاد، این نظام با هویت مذهبی که داشت باید برای وقف برنامه‌ریزی‌های جامع تدبیر می‌‌کرد. سازمان اوقاف و امور خیریه در کانون این تحولات قرار داشت. این سازمان تا به حال کارهای زیادی را در این زمینه انجام داده است، که برخی از این اقدامات اشاره می کنیم.
۱.سازمان اوقاف با ایجاد تشکیلاتی، پراکندگی و بی هویتی موقوفات و رقبات‌ را در نظم آماری درآورده و با انتصاب متولیان تا حد زیادی از دست اندازی سوداگران جلوگیری نموده است.
۲. با مدون نمودن اسناد موقوفات و رقبات‌ در عمل به خواست واقفین، اهتمام جدی صورت داده است.
۳.تغییر نگرش و ایجاد فرصت های جدید در نحوه بهره برداری از موقوفات از جمله دستاوردهای این سازمان بوده است.
با توجه به شواهد، هنوز فرهنگ وقف آن طور که درخور و شایسته نظام جمهوری اسلامی است نهادینه نشده و هنوز با ایده آل های لازم در این باره فاصله زیاد داریم و بدان دست نیافته ایم. اما اینطور هم نیست که هیچ کاری در این راستا صورت نگرفته باشد.
عوامل، آسیب ها، آفات و موانع متعددی موجب کم توجهی به وقف و یا فراموشی آن در جامعه شده اند که یکی از این موارددخالت دولت و محدویت قانونی وقف است.
این دخالت در ابعاد مختلفی است:
الف. تسلط حکومت بر اموال وقفی و مدیریت دولتی وقف
ب. شکاف اعتماد بین واقفین و متولیان دولتی موقوفات
ج. ناچیزبودن درآمدهای ناشی از سرمایه‌گذاری‌های وقفی
د. از بین رفتن اصل موقوفات به خاطر دست‌اندازی سوداگران
ه. دامنه تنگ موارد مصرف به خاطر اعطای حق تغییر مصرف موقوفات به مسوولان دولتی
و. گسست میان وقف و انجمن‌ها و بنیادهای خیریه

در شریعت و فقه به مدیریت وقف و اداره موقوفات اهتمام و توجه ویژه شده است؛ زیرا اداره وقف در کیفیت و در وضعیت وقف بسیار مؤثر است. مدیر کارآمد و لایق، موقوفه ی هر چند غیر کارآمد را به اوج کارآمدی می‌‌رساند. برعکس اگر مدیری نالایق و غیرصالح باشد، بهترین موقوفه را تبدیل به رقبه ی بی فایده و ناخوشایند می‌‌کند.
بنابراین، یکی از مهمترین راه هایی که به ترویج و گسترش فرهنگ وقف کمک می کند بهینه سازی مدیریت وقف و نحوه اداره موقوفات است، به بیان دیگر وقتی که مردم می بینند موقوفات به خوبی اداره می شوند و به حال خود رها نمی شوند قطعاً تشویق می شوند که به این موضوع مهم توجه نشان دهند، اما عکس این قضیه، اگر مشاهده شود که هر مکانی پس از وقف به حال خود رها شده و هیچگونه نظارتی هدفمند و قانونمند بر آن اعمال نمی شود و متولی خاصی ندارند، بدون شک این مسأله می تواند به دلسرد شدن مردم و رویگردانی آنها به مسئله وقف منجر شود. بنابراین، نوع مدیریت بر موقوفات و نحوه اداره آن از نگاه مردم بسیار حائز اهمیت است.
وقف در حل بسیاری از مشکلات جامعه می تواند نقش مهم و کارسازی را ایفا نماید، از همین رو باید به سمت و سویی کشیده شود که نیازهای واقعی و اساسی جامعه را حل کند.
پرواضح است که فعلیت یافتن توانایی های وقف در افزایش سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، تعدیل نابرابری های درآمدی، کاهش فقر در جامعه و سایر آثار مثبت آن به گسترش «فرهنگ وقف در جامعه» و طراحی شیوه ها و روش های جدید برای جذب اعضای جامعه در راستای تحقق این سنت نیکو می باشد. لازم است زمینه های جدیدی که مورد نیاز جامعه می باشد، از جمله وقف بر پژوهش و تولید علم و فناوری و وقف بر امور اجتماعی مانند ازدواج و غیره طراحی و بر واقفان عرضه شود.